Hơi thở ngàn năm của gốm sứ Việt

Làng gốm Bát Tràng nằm ở tả ngạn sông Hồng, nay thuộc xã Bát Tràng, thành phố Hà Nội, cách trung tâm thành phố khoảng 15km về phía Đông Nam. Đây là làng nghề truyền thống nổi tiếng về các sản phầm bằng gốm sứ.

Làng nghề gốm Bát Tràng này được hình thành từ thời nhà Lý. Trải qua hơn 500 năm lịch sử với bao biến cố thăng trầm cùng thời gian nhưng cái tên Bát Tràng vẫn tồn tại và ngày càng phát triển cho đến tận bây giờ.

Đây cũng chính là địa điểm được Ủy ban MTTQ Việt Nam thành phố Hà Nội lựa chọn để tổ chức chương trình sinh hoạt chuyên đề trao đổi kinh nghiệm công tác giữa các hội đồng tư vấn trực thuộc Ủy ban MTTQ Việt Nam thành phố Hà Nội.

Đoàn công tác gồm có các đồng chí lãnh đạo đại diện Ủy ban MTTQ Việt Nam; đại diện Ban Thường trực Ủy ban MTTQ thành phố Hà Nội; đại diện lãnh đạo Sở Văn hóa Thể thao Hà Nội; đại diện lãnh đạo xã Bát Tràng; thành viên các Hội đồng Tư vấn Văn hóa - Xã hội; Hội đồng Tư vấn Kinh tế; Hội đồng Tư vấn tổng hợp và Phân tích dư luận xã hội…

Làng gốm Bát Tràng chính là địa điểm được Ủy ban MTTQ Việt Nam thành phố Hà Nội lựa chọn để tổ chức chương trình sinh hoạt chuyên đề trao đổi kinh nghiệm công tác giữa các hội đồng tư vấn trực thuộc Ủy ban MTTQ Việt Nam thành phố Hà Nội

Nơi gửi gắm tâm linh, trung tâm sinh hoạt tín ngưỡng của Nhân dân địa phương

Mở đầu chương trình công tác, đoàn đã tới thăm quan và dâng hương tại Đình Giang Cao và Miếu Giang Cao. Hai địa danh này đều nằm tại thôn Giang Cao, xã Bát Tràng.

Cũng như bao làng quê khác, Giang Cao có đình, chùa và miếu, nơi gửi gắm tâm linh, trung tâm sinh hoạt tín ngưỡng của Nhân dân địa phương.

Theo tài liệu điều tra của Trường Viễn Đông Bác Cổ những năm 1936 - 1938, phần các tỉnh trung du và đồng bằng bắc bộ hiện lưu tại Viện Thông tin Khoa học xã hội cho biết: “Đình Giang Cao thờ bốn vị thiên thần là Phùng Sơn, Phùng Di, Hải Nương và Tỷ Nương. Trước đây, từ thời xa xưa, di tích có lưu giữ sự tích ngài ở đền Hùng (Vĩnh Phú). Các đời vua từ niên hiệu Vĩnh Khánh thứ 2 đến năm 1938 đều có sắc phong tặng”.

Ông Đặng Sơn Hải, Trưởng Ban Quản lý Di tích Đình Giang Cao giới thiệu với đoàn công tác về lịch sử hình thành của ngôi Đình

Ông Đặng Sơn Hải, Trưởng Ban Quản lý Di tích Đình Giang Cao cho biết: Đình Cao Giang được xây dựng từ rất lâu đời, dưới thời nhà Lý. Theo các tài liệu để lại, đình được khởi công xây dựng từ năm 1010, đến năm 1025 thì hoàn thành. Qua biến động của thời gian, lụt lội đình đã có những bước thăng trầm cùng lịch sử. Trong thời kỳ kháng chiến chống Pháp, đình được sử dụng làm lớp học và chiến tranh chống Mỹ, đình làng được dùng làm kho của hợp tác xã.

Ban đầu, ngôi đình chỉ được lợp bằng lá gồi, có những năm nước lũ từ sông Hồng dâng lên cao, cuốn trôi đi hết. Với lòng thành kính, biết ơn vị thành hoàng làng đã có công với nước, với dân, các cụ cao niên trong làng đã đi vận động Nhân dân góp của, góp công, xin gỗ và vật liệu dựng lại ngôi đình để làm chốn thờ cùng, bảo vệ về mặt tâm linh cho người làng.

Năm 1994, Nhân dân tiếp tục trùng tu lại tòa tiền tế, phần đệ nhị và hậu cung. Trong quá trình trùng tu, địa phương đã cố gắng tái tạo quy mô và kiểu dáng kiến trúc cũ, những bộ phận hỏng được thay thế, còn bộ khung nhà, những bộ vì chính vẫn được giữ nguyên. Vì vậy, đình Giang Cao vẫn mang đậm nét kiến trúc truyền thống.

Đoàn công tác chụp ảnh lưu niệm tại Đình Giang Cao

Tuyến di tích tôn giáo, tín ngưỡng ven sông Hồng

Cùng với đình Giang Cao, miếu Giang Cao cũng là một địa danh được đông đảo người dân địa phương và du khách biết đến. Tham quan và dâng hương tại miếu Giang Cao, đoàn công tác đã được nghe Ban Quản lý di tích giới thiệu về lịch sử hình thành của ngôi miếu đặc biệt này.

Theo đó, miếu được xây dựng thời nhà Trần (1226-1400), thờ hai vị Thành hoàng là Lê Huệ và Lê Kiêm. Tương truyền, vào khoảng gần cuối đời Trần, trong vùng có dịch bệnh hoành hành, hai vị đã dựng lều trên khu đất cao có tên là Hoàng Xà, sát bờ sông Hồng, bốc thuốc trị bệnh, cứu giúp Nhân dân qua khỏi tai ương. Sau này, hai vị được phong là Đệ tam vị Lê Huệ đại vương, Đệ tứ vị Lê Kiêm đại vương, dân làng xây dựng miếu Bản thờ, tôn làm Thành hoàng.

Đoàn công tác dâng hương tại Miếu Bản làng Giang Cao

Miếu Bản làng Giang Cao tọa lạc trên diện tích 800m2. Trải qua nhiều biến thiên của lịch sử, miếu Bản đã có nhiều thay đổi nhưng vẫn giữ được không gian cảnh quan chung, mang dáng dấp kiến trúc cổ truyền Việt, gồm: Lầu chiêng, gác trống, nghi môn ngoại, nghi môn nội, tiền tế, hậu cung. Trong thời kỳ kháng chiến chống Pháp, chống Mỹ, miếu Bản còn là nơi hội họp bí mật của cán bộ, du kích.

Miếu Bản là một trong những di tích ven sông Hồng kết hợp di tích khác ở xã Bát Tràng như đình Giang Cao, chùa Tiêu Dao, đình Bát Tràng… tạo nên tuyến di tích tôn giáo, tín ngưỡng ven sông đặc biệt.

Ngôi chùa gốm sứ ghi dấu tinh hoa làng gốm Bát Tràng

Tiếp nối hành trình khám phá Bát Tràng, đoàn công tác đã tới tham quan chùa Tiêu Dao - ngôi chùa được xây dựng bằng gốm Bát Tràng duy nhất tại thành phố Hà Nội. Ngôi chùa nằm tại thôn Giang Cao, xã Bát Tràng, thành phố Hà Nội. Đây là một ngôi chùa cổ, được trùng tu bằng gốm sứ đã tạo ra công trình gốm độc đáo, thể hiện tinh hoa văn hóa làng nghề hòa quyện cùng văn hóa tâm linh.

Tiếp nối hành trình khám phá Bát Tràng, đoàn công tác đã tới tham quan chùa Tiêu Dao - ngôi chùa được xây dựng bằng gốm Bát Tràng duy nhất tại thành phố Hà Nội

Tại đây, đoàn công tác đã được nghe giới thiệu về ý nghĩa lịch sử ngôi chùa cổ. Trước năm 1945, chùa Tiêu Dao là nơi đi lại của nhiều cán bộ hoạt động cách mạng và là nơi cất giấu tài liệu mật. Chính nơi đây, bài hát “Tiến quân ca” của cố nhạc sĩ Văn Cao đã được truyền bá đến toàn dân. Năm 2011, khi thầy Thích Bảo Đức về trụ trì, đã cùng các Phật tử trong làng tiến hành trùng tu với ý tưởng là đưa tinh hoa làng gốm vào kiến trúc tâm linh, tạo nên một bản sắc riêng của ngôi chùa.

Với bàn tay tài hoa và khối óc sáng tạo, những nghệ nhân làng gốm Bát Tràng đã dồn hết tâm sức và tài nghệ để tạo ra những sản phẩm gốm độc đáo, như chiếc lư hương được làm theo kiểu phục cổ thời Nguyễn, những bức tượng thờ… Ngoài ra, từ đầu đao mái chùa, hoành phi câu đối, ban thờ cho tới các cột trang trí bên ngoài đều được làm bằng gốm sứ.

Tại đây, đoàn công tác đã được nghe giới thiệu về ý nghĩa lịch sử ngôi chùa cổ

Đặc biệt, ở chùa Tiêu Dao, tất cả các pho tượng bên trong nhà thờ Tổ, nhà thờ Mẫu, nhà thờ Thập Bát La Hán và động Sơn Trang cũng được gốm sứ hóa bằng chính bàn tay những nghệ nhân nổi tiếng trong làng. Có những bức tượng độc nhất vô nhị, đã tạo nên nét văn hóa truyền thống độc đáo tại làng nghề gốm sứ duy nhất ở miền Bắc.

Từ giữa sân chùa nhìn lên là lối đi vào gian chính điện tòa Tam bảo. Bức tranh Om Mani (một câu thần chú) được ghép từ những mảnh gốm sứ nhiều màu sắc là tác phẩm độc bản của chùa Tiêu Dao. Bức tranh có kích thước khoảng 2×2 m, đặt trên bậc thềm cũng được ốp bằng những mảnh gốm sứ xanh lục.

Ở chùa Tiêu Dao, tất cả các pho tượng bên trong nhà thờ Tổ, nhà thờ Mẫu, nhà thờ Thập Bát La Hán và động Sơn Trang cũng được gốm sứ hóa bằng chính bàn tay những nghệ nhân nổi tiếng trong làng

Tại chính điện, nổi bật có hai pho tượng Hộ Pháp được đúc nguyên khối bằng gốm sứ với các đường nét tinh xảo. Mỗi bức tượng cao 2,5m và mất hơn 1 năm để hoàn thiện, được người dân trong làng rất tâm đắc. Hai gian thờ Thập Bát La Hán có 18 bức tượng được đặt trên nền tranh mây núi trải dài khắp 3 mặt phòng rộng khoảng 60 m2. Tượng, tranh tường, đường viền ban thờ đều được làm từ gốm sứ.

Phía sau gian chính điện là nhà thờ Tổ với bốn bức tượng gốm sứ hình rồng thời Lê đặt trước cửa. Trong gian nhà thờ có 9 pho tượng cũng làm bằng gốm. Ở chính giữa là tượng Phật Hoàng Trần Nhân Tông. Trên ban thờ có hai lọ bách phúc bằng gốm sứ được người dân làng nghề Bát Tràng dành tặng cho chùa.

Không gian sân chùa cũng được chăm chút tỉ mẩn. Từng tiểu cảnh được thiết kế, trình bày gắn liền với Phật giáo và nghề làm gốm truyền thống, đặc biệt là cảnh sinh hoạt của các cao nhân đắc đạo. Với những chi tiết độc đáo như thế, chùa Tiêu Dao được xem là “bảo tàng của làng nghề”, nơi người dân và du khách có thể cảm nhận nét đẹp thanh tịnh của nghề truyền thống.

Ban Quản lý giới thiệu hai pho tượng Hộ Pháp được đúc nguyên khối bằng gốm sứ với các đường nét tinh xảo tại chính điện

Điểm nhấn từ Trung tâm Tinh hoa làng nghề Việt

Tham quan Trung tâm Tinh hoa làng nghề Việt, đoàn công tác được Ban Quản lý giới thiệu về lịch sử hình thành và ý nghĩa đặc biệt của công trình kiến trúc này.

Trung tâm Tinh hoa Làng nghề Việt tọa lạc tại số 28, thôn 5, làng cổ Bát Tràng, Hà Nội. Công trình này bắt đầu xây dựng từ năm 2018, được thiết kế bởi kiến trúc sư Hoàng Thúc Hào, một người có rất nhiều ý tưởng độc đáo. Đây là một quần thể kiến trúc nằm trong khu đất rộng 3.700 m², với một mặt hướng vào làng Bát Tràng, một mặt ngoảnh ra dòng kênh Bắc Hưng Hải. Công trình có tổng số vốn đầu tư ước tính 150 tỉ đồng.

Đoàn công tác tham quan Trung tâm Tinh hoa làng nghề Việt

Kiến trúc tòa nhà được lấy cảm hứng từ những khối bàn xoay “vuốt gốm” truyền thống, giao thoa, nhào nặn với những mặt cong đa diện, chuyển động mềm mại và tự do đã tạo nên công trình độc đáo này. Với 7 trụ xoay, kích thước và kiểu dáng không giống nhau tạo nên sự khác biệt rất riêng như chính nghề sản phẩm thủ công truyền thống. Hình ảnh những đường chỉ ngang trượt theo mặt cong như sự tiếp nối của dòng chảy sông Hồng, từ ngàn năm nay đã ôm trọn làng gốm.

Tông màu chủ đạo là nâu đất, chính là màu của đất sét - nguyên liệu sản xuất gốm truyền thống và cũng là màu của phù sa của dòng sông Hồng, bồi đắp nên sự trù phú, thịnh vượng cho làng nghề gốm Bát Tràng. Tòa nhà hướng mặt ra dòng sông Bắc Hưng Hải, một công trình trị thủy đầu tiên của miền Bắc nước ta được khởi công xây dựng từ năm 1958 có ý nghĩa rất lớn trong việc điều hòa dòng chảy, tránh sự xói mòn do lũ của sông Hồng làm lở làng. Nay dòng sông hiền hòa, tạo cảnh quan xanh mát cho làng.

Đoàn công tác được Ban Quản lý giới thiệu về lịch sử hình thành và ý nghĩa đặc biệt của công trình kiến trúc này

Tại công trình có con đường lát gạch do Công ty gốm sứ Quang Vinh phục chế lại theo phương thức sản xuất truyền thống, đó là nung nhiệt độ cao 12500C với nguyên liệu củi thông đã tạo nên màu sắc giống với sành, đanh, chắc, bền với thời gian, đặc biệt không bị bám rêu khi trời mưa. Tất cả được sắp xếp theo những tuyến tính khác nhau nhắc nhớ về một sản phẩm đã làm nên thương hiệu cho làng nghề và sự dịch chuyển dòng sản phẩm của nghề đáp ứng thị hiếu của người tiêu dùng.

Nối tiếp giữa nền và tường nhà là các khối gốm uốn cong mềm mại được ghép từ các mảnh gốm có màu xanh lam, trên có thác nước chảy xuống tạo sự hòa quyện gắn kết giữa “Thủy” và “Thổ” (đất và nước) nhào nặn nên sản phẩm gốm thô, phủ men lam - màu men xuất hiện phổ biến trên sản phẩm gốm Bát Tràng thế kỷ XIV - XV.

Các nghệ nhân hướng dẫn du khách trải nghiệm nặn gốm

Kết thúc hành trình tham quan, khám phá làng cổ Bát Tràng, đoàn công tác dừng chân tại Công ty TNHH Gốm sứ Thiên Đức để tìm hiểu và thưởng thức về ẩm thực Bát Tràng. Nơi đây, được ví như kho tàng văn hóa ẩm thực độc đáo, với những món ngon mang đậm dấu ấn của một làng nghề trăm tuổi.

Bát Tràng - điểm du lịch “phải đến” của Thủ đô

Với lịch sử lâu đời và những nét độc đáo, Bát Tràng đã trở thành biểu tượng của nghề gốm Việt Nam và hiện nay còn là một điểm đến du lịch hấp dẫn. Các cơ sở sản xuất gốm tại Bát Tràng đã được đầu tư cải tạo, nâng cấp, tạo ra không gian tham quan, trải nghiệm cho du khách. Đến đây, du khách có thể tham gia vào quy trình sản xuất gốm từ những khâu cơ bản nhất, tạo ra những sản phẩm thủ công.

Thông tin về định hướng phát triển làng nghề gốm Bát Tràng trong thời gian tới, đồng chí Chu Anh Tuấn, Chủ tịch Ủy ban Mặt trận Tổ quốc Việt Nam xã Bát Tràng cho biết: Bát Tràng đã bắt đầu đẩy mạnh phát triển sản phẩm du lịch thông minh. Các tiện ích như quét mã QR, sử dụng ứng dụng thuyết minh tự động bằng nhiều thứ tiếng, hệ thống wifi miễn phí… được triển khai nhằm nâng cao chất lượng dịch vụ, thuận tiện cho du khách.

Điểm nổi bật trong Trung tâm Tinh hoa làng nghề Việt chính là khu trình diễn nghệ thuật ánh sáng

Nhiều tour du lịch được phát triển, như tour đạp xe “Dấu chân làng cổ Bát Tràng” hay tour kết nối Hoàng thành Thăng Long với làng gốm cổ mang đến cho du khách cơ hội khám phá những câu chuyện lịch sử đặc sắc gắn liền gốm Bát Tràng.

“Chính quyền và người dân Bát Tràng đã tích cực tham gia vào công cuộc bảo tồn, phát triển du lịch, với nhiều dự án đầu tư cơ sở hạ tầng như cải tạo, nâng cấp đường giao thông, xây dựng cảng du lịch và khu làng nghề tập trung. Những công trình này vừa phục vụ cho phát triển du lịch vừa góp phần gìn giữ những giá trị văn hóa lâu dài. Ngoài tham quan làng nghề, du khách còn được thưởng thức ẩm thực độc đáo với những món riêng có của làng. Nhiều món ăn truyền thống của làng trở thành biểu tượng cho sự sum vầy, kết nối giữa các thành viên trong và ngoài cộng đồng…”, Chủ tịch Ủy ban MTTQ xã Bát Tràng nhấn mạnh.

Đoàn công tác chụp ảnh lưu niệm

Có thể thấy, hành trình tham quan, khám phá làng gốm Bát Tràng gắn với chương trình sinh hoạt chuyên đề trao đổi kinh nghiệm công tác của Ủy ban MTTQ thành phố Hà Nội hôm nay không chỉ là dịp để các đồng chí cán bộ, thành viên trong đoàn công tác hiểu thêm về làng nghề trăm tuổi, mà còn góp phần quảng bá hình ảnh, các sản phẩm du tịch, tín ngưỡng văn hóa của vùng đất lịch sử Bát Tràng đến gần hơn với du khách trong nước và quốc tế. Qua đó để Bát Tràng tiếp tục phát triển du lịch kết hợp với làng nghề truyền thống, khẳng định vị thế là một trong những điểm du lịch “phải đến” của Hà Nội.

Nam Trang - Ảnh: Phạm Mạnh