Đong đầy ký ức với những gánh hàng rong

Nốt lặng của bản nhạc nhộn nhịp

Sống ở Hà Nội, chắc có lẽ ai cũng đã trên một lần thấy hình ảnh những gánh hàng rong, dường như nó đã trở thành nét riếng gắn với Thủ đô, một hình ảnh gợi bao cảm xúc về thời gian, không gian và làm nên nốt lặng của bản nhạc nhộn nhịp, náo động của phố phường tấp nập.

Gánh hàng rong cùng những tiếng rao đã ăn sâu vào đời sống con người Việt. Cùng gắn liền với những tiếng rao là hình ảnh của những người phụ nữ tần tảo bước qua trên từng con hẻm, từng con đường để mưu sinh.

Nét bình dị của phố

Trên từng con phố, ngõ nhỏ, không khó để bắt gặp những người bán hàng rong lam lũ, len lỏi ngược xuôi với đôi quanh gánh nặng trĩu chở đầy thức quà vặt theo mùa.

Chẳng ai biết chính xác những gánh hàng rong ở Hà Nội có tự bao giờ. Người ta chỉ biết rằng, khi những bức ảnh đầu tiên về những gánh hàng rong được lưu lại bởi công nghệ chụp ảnh đen trắng, ấy cũng là lúc Hà Nội bước sang đầu thế kỷ XIX.

Gắn liền với gánh hàng rong, thường là hình ảnh người phụ nữ nghèo tần tảo, với đôi vai gầy liêu xiêu trong những chiều nắng đổ hay cả những sớm lăn tăn mưa phùn. Dù trời đẹp hay bão giông, người ta vẫn sẽ thấy gánh hàng rong ở góc phố quen, chờ đợi.

Gọi là gánh hàng rong là bởi những người bán hàng xưa thường sử dụng đôi quang gánh đi bán cho thuận tiện, dễ di chuyển vào từng ngõ ngách nhỏ. Ngày nay gánh hàng rong đã trở thành danh từ chung để chỉ những người bán hàng không cố định một chỗ dù họ có sử dụng đôi quang gánh nữa hay không.

Tần tảo mưu sinh

Với người Hà Nội, những gánh hàng rong không chỉ là ký ức mà còn chứa đựng những nét văn hóa đặc trưng rất riêng. Người Hà Nội quen với mua đồ ăn từ những người bán rong. Đó cũng là cách thưởng thức ẩm thực rất riêng.

Những gánh hàng rong có thể bán các thức quà vặt như bánh trái, bún, phở... hoặc là những đặc sản theo mùa nào táo, mận, vải, nhãn, cốm, sen... Dẫu chỉ là những món ăn đơn giản, bình dị nhưng lại mang theo cả phong vị ẩm thực độc đáo rất riêng của từng vùng miền.

Không chỉ có thế, gánh hàng rong còn mang đến mọi thức quà như một giỏ hoa, một lẵng quả tươi, một nồi chè ngon, hay bất kỳ một món quà quê dân dã. Mùa nào, thức nấy. Người ta thường thấy rõ nhất mỗi độ giao mùa Hà Nội trên những gánh hàng rong.

Vào hạ là thời điểm thấp thoáng sắc hồng của những đóa sen thơm ngát, sang thu là lúc những gánh hàng hoa được nhuộm vàng bởi ngàn cúc xinh tươi, đông đến là khi ta thấy trên phố phường tràn ngập sắc trắng tinh khôi của cúc họa mi e ấp.

Mang hàng hoá đến tận tay người tiêu dùng

Lẫn với những âm thanh nhộn nhịp, tấp nập của phố phường người ta vẫn nghe thấy cả những tiếng rao quen thuộc: “Nào ai mua tào phớ đây”, “Ai bánh trôi, bánh chay, chè cốm nào...”, “Tóc rối đổi kẹo, vỏ chai, hộp xà phòng bán nào”...

Những gánh hàng rong với đôi quang gánh hay là những chiếc xe đạp nhỏ chuyên chở không biết bao nhiêu thức quà đặc trưng của Hà Nội. Mảnh đất văn hiến ấy dù có đổi thay theo năm tháng, nhưng những hình ảnh những gánh hàng rong luôn gợi nét hoài cổ, gần gũi và gây nhớ thương cho nhiều thế hệ.

Hoài niệm cùng nghệ thuật

Vì hình ảnh ấy quá đỗi mộc mạc, chân thực và mang đầy những nét hoài niệm về một vùng trời ký ức, vậy nên có không ít những tác phẩm nghệ thuật được sáng tác và truyền cảm hứng từ những gành hàng rong ấy.

Hàng rong cũng đi vào văn chương nghệ thuật

Không phải ngẫu nhiên, những hình ảnh ấy lại xuất hiện và trở thành nguồn cảm hứng cho rất nhiều nhà văn, nhà thơ, họa sỹ sáng tác. Nhà văn Thạch Lam trong “Hà Nội băm sáu phố phường” đã miêu tả rất kỹ hình ảnh những gánh hàng rong trên đường phố Hà Nội.

Từ những tiếng rao trong “tang tảng sáng, lẫn với tiếng quét đường” đến những thức quà ngon, nóng hổi: Bánh cuốn, bún phở, xôi, bánh rán, đậu nóng... đầy hấp dẫn trong từng đôi quang gánh. Trong “Thương nhớ mười hai”, Vũ Bằng cũng dành những trang viết tinh tế về nét đẹp văn hóa Hà thành trong đó khẳng định giá trị của hàng rong.

Bên cạnh đó, không ít triển lãm nghệ thuật, trưng bày cũng lấy hình ảnh gánh hàng rong để giới thiệu với công chúng như một nét đặc trưng rất riêng của Hà Nội. Điển hình mới đây nhất chính là triển lãm “Hà Nội - một thành phố trong nhiếp ảnh”, khai mạc vào chiều 21/4, tại Trung tâm Văn hoá nghệ thuật 22 Hàng Buồm, quận Hoàn Kiếm, thành phố Hà Nội.

Những tác phẩm mang theo bao ý niệm

Tại đây, khán giả cũng được chiêm ngưỡng các bức ảnh đen trắng chụp những gánh hàng rong của nhiều nhiếp ảnh gia người Pháp đầu thế kỷ XX, như một cuộc đối thoại với không gian di sản tại nhà cổ 22 Hàng Buồm, một trong những khu vực giao thương tấp nập nhất của Phố cổ Hà Nội trong suốt những năm cuối thế kỷ XX, đầu thế kỷ XXI.

Đối với những nhà văn thế hệ sau này, gánh hàng rong trở thành một đối tượng văn học cụ thể trong nhiều tác phẩm. Không chỉ có những nhà văn viết chuyên biệt về Hà Nội mới viết về hình ảnh những gánh hàng rong, mà đâu đó vẫn luôn thấp thoáng trong các tác phẩm của các nhà văn hiện đại.

Nhà văn Nguyễn Văn Thọ tâm sự: "Với tư cách một nhà văn, về đề tài những gánh hàng rong tôi chưa có tác phẩm nào viết riêng về họ nhưng thấp thoáng đâu đó vẫn luôn có bóng hình của họ. Ví dụ trong một truyện ngắn nói về cảnh đi mua hoa Tết tôi cũng vẽ nên một vài hình ảnh về họ. Những người trong phiên chợ tết người ta đi bán hoa rong.

Ngay câu chuyện của nhà văn Tô Hoài cũng như vậy, đề cập đến những người bán quất rong. Bởi vì gánh hàng rong luôn gắn liền với con người, với thân phận, nên nhiều có sự quan tâm lưu ý của các nhà văn. Nhiều nhà văn Việt Nam quan tâm đến họ, nói lên đời sống riêng tư về họ."

Gánh mùa vào phố

Gánh hàng rong có lẽ luôn gắn liền với những tiếng rao. Những tưởng tiếng rao chỉ có thể tả lại trong văn chương, ấy thế mà nó vẫn có thể đi vào mỹ thuật đương đại. Có rất nhiều triển lãm thú vị và đầy nghệ thuật về hình ảnh tưởng chừng đơn giản nhưng đầy lãng mạn này như “Gánh hàng rong và những tiếng rao trên đường phố Hà Nội” tại Viện Pháp Hà Nội,…

Thủ đô ngày nay thay bằng vẻ cổ xưa cũ là những con phố tấp nập, hiện đại với những tòa nhà cao tầng mọc lên san sát, quán xá hiện đại, lung linh nhưng hình ảnh những gánh hàng rong vẫn là một phần của phố, bình dị mà đời thường, thân quen để đi xa lại nhớ.