Chống rác thải nhựa: Cần có chế tài đủ sức răn đe

Thói quen dung túi nilon của người dân vẫn tồn tại

Theo thống kê, lượng túi nilon mỗi hộ gia đình tiêu thụ trung bình khoảng 1kg túi nilon/tháng. Riêng tại Hà Nội và TP HCM, mỗi ngày có khoảng 80 tấn nhựa và túi nilon thải ra môi trường. Trong số này, chỉ khoảng 17% số túi nilon được thường xuyên tái sử dụng, số còn lại đều bị thải bỏ sau khi dùng một lần. Nếu tính chỉ số sản phẩm nhựa trên đầu người, đến nay là trên 41kg/người/năm, trong khi chỉ số này năm 1990 là 3,8kg/người/năm.

Theo ghi nhận thực tế, việc người dân sử dụng túi nilon và các sản phẩm nhựa dùng một lần hiện vẫn còn khá phổ biến, thậm chí nhiều người rất thích dùng túi nilon vì tiện lợi, đáp ứng công năng bao gói, chứa đựng hàng hóa và giá thành sản xuất rẻ. Tìm hiểu được biết, túi nilon có nhiều loại cỡ từ 0,5kg, 2kg đến 5kg đều có giá bán từ 27.000 - 35.000đ/kg tùy từng chất lượng túi. Về số lượng, loại túi 5kg thì được khoảng 150 - 200 cái/kg, còn loại 2kg sẽ được 300 - 350 cái/kg. Tại Hà Nội, trong một số siêu thị lớn, với túi nilon đựng rác sẽ có giá từ 43.000 - 100.000đ/kg; còn túi nilon bọc thực phẩm sẽ có giá 80.000 - 140.000đ/kg.

Ghi nhận của phóng viên Báo Tuổi trẻ Thủ đô tại một số khu chợ ở Hà Nội như chợ Kim Giang, Đại Từ, Kim Văn Kim Lũ (quận Hoàng Mai); chợ Hôm (quận Hai Bà Trưng), chợ đầu mối Long Biên,… cho thấy tình trạng sử dụng túi nilon, ống hút nhựa, giấy bóng bọc thực phẩm vẫn được bày bán và sử dụng như "thói quen khó bỏ."

Ngay cả các siêu thị, cửa hàng đồ uống, đồ ăn nhanh có tiếng cũng "ngựa quen đường cũ" với bao bóng, túi nilon vì tính tiện lợi khi sử dụng. Những sản phẩm này có giá rất rẻ: ống hút 5.000-10.000 đồng/túi 100 chiếc; cốc nhựa khoảng 10.000-20.000 đồng/túi 50 chiếc; túi bóng “gói hàng siêu tốc” 30.000 đồng/cuộn/100 túi…

Chị Nguyễn Thị Minh Trang (ở quận Hoàng Mai) cho biết chợ Đại Từ là một trong những khu chợ có mật độ người buôn bán rau, củ quả, thực phẩm đông đảo ở quận Hoàng Mai. Lượng người qua chợ hàng ngày rất đông. Cũng bởi thế, việc mua bán sử dụng bao bóng, túi nylon và vứt chất thải nhựa ra đường rất phổ biến.

Vào tầm chiều tối, chỉ cần quan sát khoảng 10 phút trước cổng chợ Đại Từ sẽ thấy cứ một người ra khỏi chợ là xách theo tối thiểu từ 2-5 túi nylon đựng đồ, thức ăn. Thậm chí có người còn xách cả chục chiếc túi nylon đựng rau quả, thịt cá...

Dọc đường qua chợ Đại Từ, Kim Giang, các xe bán hoa quả, đồ uống ven đường sử dụng túi nilon, ly nhựa, ống hút nhựa, chai nhựa, hộp xốp dùng để gói hàng cho khách cũng rất phổ biến. Nhiều chỗ, hộp nhựa, túi nilon vứt bừa bãi ven đường.

Khẳng định việc “chống” rác thải nhựa là cần thiết để bảo vệ sức khỏe và môi trường, song chị Nguyễn Thị Hoa, một tiểu thương ở chợ Kim Giang cũng bày tỏ quan điểm với điều kiện “người dân phải mang túi đựng đi thì những người buôn bán thực phẩm vốn làm dâu trăm họ ở chợ như chị mới thực hiện được.”

“Chúng tôi bán hàng mà không có túi đựng cho khách khi họ yêu cầu thì cũng không được. Cũng có người mang túi vải đựng rau... nhưng số người làm được như vậy rất ít”, chị Hoa chia sẻ và cho rằng với ưu điểm rẻ, tiện dụng nên nhiều người vẫn không chịu thay đổi thói quen dùng túi nylon để đựng rau, quả, thịt cá khi ra chợ.

Hậu quả là dọc các tuyến đường như Kim Giang, Nguyễn Xiển (quận Hoàng Mai),… vào mỗi buổi chiều tối, túi nilon với đủ loại màu sắc xanh, đỏ, vàng, đen chứa rác thải sinh hoạt được đưa lên các xe đẩy rác...

Nhìn nhận ở góc độ cơ quan quản lý môi trường, ông Nguyễn Thượng Hiền, Phó Tổng cục trưởng Tổng cục Môi trường (Bộ Tài nguyên và Môi trường) cho rằng sau hơn 1 năm phát động “chống rác thải nhựa”, phong trào này đã lan tỏa sâu rộng, song tình trạng mua bán, sử dụng túi nilon như phóng viên phản ánh là đúng thực tế.

Lý do ông Hiền đưa ra là vì thói quen sử dụng túi nilon “khó bỏ” của người dân. Cùng với đó là việc loại túi này vẫn được nhiều người coi là tiện lợi và giá rẻ… dù đã có nhiều công bố cho thấy độc hại và ô nhiễm nhựa đang trở thành một trong những thách thức lớn nhất mà các quốc gia đang phải đối mặt.

Rác thải nhựa, túi nilon đựng rác thải chất đầy trên các xe rác

Trước thực tế trên và thực hiện theo Chỉ thị số 33/CT-TTg của Thủ tướng Chính phủ về tăng cường quản lý, tái sử dụng, tái chế, xử lý và giảm thiểu chất thải nhựa, ông Hiền cho biết Bộ Tài nguyên và Môi trường đang xây dựng một kế hoạch cụ thể để triển khai thực hiện các yêu cầu, hoạt động về giảm thiểu chất thải nhựa.

“Hiện chúng tôi cũng đang sửa Luật Bảo vệ môi trường, trong đó có đưa nhiều nội dung liên quan đến giảm rác thải nhựa, tái sử dụng rác thải nhựa”, ông Hiền nói.

Ngoài ra, Quyết định 491/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ về việc phê duyệt điều chỉnh Chiến lược quốc gia về quản lý tổng hợp chất thải rắn đến năm 2025, tầm nhìn đến năm 2050, cũng quy định rất rõ lộ trình đến năm 2025 là 100% các siêu thị không còn sử dụng túi nilon khó phân hủy. Thuế bảo vệ môi trường cũng đã “đánh” tiền sử dụng túi nilon khó phân hủy vào quy định bảo vệ môi trường.

Về giải pháp cụ thể, ông Hiền cho rằng: “Bây giờ muốn thực hiện hiệu quả thì chỉ có cách tăng cường truyền thông. Về khía cạnh luật, trong quá trình sửa Luật Bảo vệ môi trường năm 2020 lần này cũng sẽ sửa Luật Thuế bảo vệ môi trường, tức là tăng mức thuế đối với túi nilon cao hơn, để những loại túi nilon khó phân hủy, độc hại sẽ không sản xuất ra nữa”.

Cùng với đó, các siêu thị cũng cần phải tuân thủ biện pháp cương quyết đối với khách hàng là phải mua túi, không phát tui như hiện nay. Các hàng quán càphê, quán nước cũng cần có cam kết không sử dụng đồ nhựa một lần.

Tuy nhiên để làm được điều này sẽ phải có chế tài cụ thể, ví dụ như vứt rác ra đường phải xử phạt, các siêu thị phải cam kết không cung cấp bao bì nilon khó phân hủy. Ngoài ra cũng cần có sự giám sát của cộng đồng.

Người dân cần nâng cao ý thức về bảo vệ môi trường bằng việc hạn chế sử dụng bao bì túi nilon khó phân hủy. Người dân hãy nói không với túi nilon khó phân hủy và đồ nhựa dùng một lần; Đừng vì tiện lợi, rẻ mà làm ảnh hưởng đến môi trường, ảnh hưởng đến chính sức khỏe của mình; Hãy thay đổi hành vi, thói quen sử dụng.

Trước đó, tại lễ phát động toàn quốc phong trào chống rác thải nhựa, diễn ra ngày 9/6/2019, Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc cũng đã kêu gọi: “Ngay từ bây giờ, chúng ta cần có hành động thiết thực, cụ thể để kiểm soát, ngăn chặn phát sinh rác thải nhựa, để người dân Việt Nam hiện tại và các thế hệ tương lai, con cháu chúng ta được sống trong môi trường trong lành, an toàn và bền vững”.

Người đứng đầu Chính phủ cũng yêu cầu và đề nghị: Bí thư các Tỉnh uỷ, Thành uỷ, Chủ tịch Ủy ban Nhân dân các tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương, cơ quan trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các thành viên, các tổ chức đoàn thể… quan tâm, tích cực lãnh đạo, chỉ đạo, tổ chức các hoạt động chống rác thải nhựa.

Theo PGS.TS Đinh Trọng Thịnh, giảng viên cao cấp Học viện Tài chính cho biết, rác thải nhựa đang gia tăng không ngừng và hiện hữu mối hiểm họa khôn lường với môi trường sống. Việc đánh thuế bảo vệ môi trường túi nilon không phải chỉ ở Việt Nam mà hầu hết các quốc gia trên thế giới đều áp dụng. Đây được coi là một trong những giải pháp để hạn chế sử dụng sản phẩm có hại và hủy hoại môi trường, tuy nhiên không được như kỳ vọng.

“Mức thuế bảo vệ môi trường đối với mặt hàng túi nilon là 50.000đ/kg trong khi giá bán sản phẩm này trên thị trường chỉ 20.000 - 30.000đ/kg, rõ ràng là có vấn đề. Chả ai kinh doanh mà để tiền bán ra thấp hơn tiền thuế cả. Thực tế, nếu giá bán túi nilon thấp hơn giá thuế thì chắc chắn có vấn đề hoặc túi đó là sản xuất lậu. Ở đây cần phải quy trách nhiệm cho các cơ quan quản lý cụ thể là trách nhiệm của người đứng đầu quản lý thị trường”, ông Thịnh cho biết.

Cũng theo vị chuyên gia này, nếu tính đúng, đủ và giám sát chặt chẽ doanh thu của cơ sở sản xuất kinh doanh túi nilon, nhất là các hộ thuế khoán, chắc chắn giá túi nilon phải bán cao gấp ít nhất 4 - 5 lần hiện nay. Bởi ngoài thuế bảo vệ môi trường 50.000đ/kg, một ký túi nilon còn bao gồm thuế giá trị gia tăng, chi phí nguyên liệu, máy móc, nhân công, mặt bằng, điện, nước, vận chuyển, vốn... Vì thế, để kiểm soát và ngăn chặn được việc này cần bài toán quyết liệt và lâu dài.

Cuối tháng 9/2020, Bộ Công thương đã có văn bản số 7209/BCT-KHCN góp ý Luật Bảo vệ môi trường gửi Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường. Theo đó, Bộ góp ý đối với Luật Bảo vệ môi trường một số nội dung chính về: Đánh giá sơ bộ tác động môi trường (Điều 30); Đánh giá tác động môi trường (ĐTM) (Điều 31, 34 và 36); Giấy phép môi trường (GPMT) (Điều 40, 41 và 43); Quản lý chất thải rắn công nghiệp thông thường (Điều 82); Phát triển ngành công nghiệp môi trường và dịch vụ môi trường (Điều 144 và 145); Cơ sở dữ liệu môi trường và báo cáo môi trường (Điều 116 và 119); Trách nhiệm quản lý Nhà nước về bảo vệ môi trường của Bộ, cơ quan ngang Bộ (Điều 172)…

Theo Dự thảo Luật Bảo vệ môi trường sửa đổi, thời hạn của Giấy phép môi trường quy định là 7 năm... không quy định thời hạn tương ứng với quy mô xả thải của dự án. Vì vậy, Bộ Công Thương đề xuất nên xem xét quy định thời hạn ít nhất là 10 năm để phù hợp với vòng đời dự án và để doanh nghiệp có đủ thời gian đầu tư, thay đổi công nghệ thiết bị đáp ứng các tiêu chuẩn, quy chuẩn môi trường mới.

Bên cạnh đó, Dự thảo quy định thời điểm cấp giấy phép môi trường trước khi vận hành thử nghiệm chưa có tính thực tế do trong thời gian vận hành thử nghiệm có thể phải thay đổi công nghệ xử lý chất thải để đáp ứng các quy chuẩn môi trường, nếu cấp phép trước khi vận hành thử nghiệm thì có thể sẽ không đảm bảo được tính chính xác và ổn định trong nội dung giấy phép. Bộ Công Thương đề nghị nên quy định thời điểm cấp phép trước khi dự án đi vào vận hành thương mại.

Về quản lý chất thải rắn công nghiệp thông thường (Điều 82), với quan điểm “tái sử dụng phế liệu, chất thải, và coi đó là tài nguyên”, Bộ Công Thương xác định, việc tái chế, tái sử dụng các loại phế liệu, sản phẩm phụ, chất từ các ngành công nghiệp như: tro, xỉ, thạch cao, bụi thép từ nhà máy điện, hóa chất, phân bón, thép là cần thiết. Vì vậy, Bộ Công Thương đề nghị bổ sung quy định: “Đối với các loại chất thải đặc thù và sản phẩm phụ của các ngành công nghiệp khác đã được hợp chuẩn, hợp quy thì được quản lý như đối với sản phẩm, hàng hóa”.

Liên quan đến trách nhiệm quản lý Nhà nước về bảo vệ môi trường của Bộ, cơ quan ngang Bộ được nêu trong Dự thảo, liên quan đến nội dung quy định trách nhiệm của Bộ Công Thương, Bộ đề nghị sửa đổi, bổ sung nội dung “hạn chế phát thải khí nhà kính” thành “kiểm kê, kiểm soát và hạn chế phát thải phát thải khí nhà kính, ban hành quy định về hệ thống đo đạc, báo cáo và thẩm tra”.

Cả đất nước đã vào cuộc, hoạt động tuyên truyền cũng được tổ chức rộng rãi ở nhiều cấp độ khác nhau nhưng ở đâu đó, việc thực hiện phong trào chống rác thải nhựa vẫn chưa tốt. Vì vậy, hơn bao giờ hết, các cơ quan chức năng cần có các chế tài đủ mạnh, có sức răn đe cao để người dân, doanh nghiệp đều phải nâng cao ý thức bảo vệ môi trường…

Hướng đi đúng trong việc giảm thiểu tác hại của rác thải nhựa là xây dựng các giải pháp để người dân có thể từ chối, giảm thiểu sử dụng, tái sử dụng, tái chế và sử dụng các sản phẩm thân thiện với môi trường. Có rất nhiều sản phẩm nhựa dùng một lần có thể được thay thế bằng sản phẩm nhựa dùng nhiều lần, thí dụ, thay vì sử dụng túi nilon dùng một lần để mua hàng hóa, chúng ta có thể sử dụng hộp nhựa, hộp kim loại hoặc túi nilon dùng nhiều lần.

Chính quyền cần xây dựng và tổ chức thực hiện các giải pháp để giảm thiểu tác hại của rác thải nhựa khả thi, hiệu quả với sự tham gia tích cực của người dân và các tổ chức xã hội. Có thể nêu tóm tắt một số giải pháp để giảm thiểu tác hại của rác thải nhựa theo các hướng nêu trên như dưới đây: Không thay thế túi nilon và đồ nhựa dùng 1 lần bằng sản phẩm hữu cơ dễ phân hủy nếu như sản phẩm đó không được chế tạo từ rác (thí dụ như bã mía, lõi ngô, rơm, rạ, trấu v.v.) hoặc các loại cây cần được giảm (như cây bèo tây, cây mai dương); Khuyến khích sử dụng các sản phẩm nhựa có thể tái chế, tái sử dụng để làm các sản phẩm đóng gói; Nghiêm cấm phát không túi nilon và sử dụng loại túi nilon dùng 1 lần tại tất cả các địa điểm mua bán, kể cả ở chợ dân sinh; đồng thời yêu cầu tất cả các địa điểm mua bán chỉ sử dụng túi nilon sử dụng nhiều lần và bán nó với giá thích hợp;

Các cơ quan chức năng cần đẩy mạnh tuyên truyền, xây dựng và vận hành hệ thống phân loại tại nguồn, thu gom, tái sử dụng, tái chế, xử lý rác thải, đặc biệt chú trọng rác thải nhựa dùng một lần; Đầu tư nghiên cứu, chuyển giao công nghệ để có được công nghệ xử lý rác thải nhựa hiệu quả và thân thiện với môi trường nhất; có lộ trình thích hợp để giảm và tiến tới hoàn toàn loại trừ việc chôn lấp rác thải nhựa; Tăng cường tuyên truyền để người dân hiểu về tác hại của rác thải nhựa và giảm sử dụng sản phẩm nhựa, thay thế sản phẩm nhựa dùng một lần bằng sản phẩm nhựa dùng nhiều lần hoặc những khi có thể; Tăng thuế và cấp phép chặt chẽ với hệ thống kiểm soát hiệu quả sản phẩm nhựa, đặc biệt sản phẩm nhựa từ làng nghề; Xây dựng một hệ thống chính sách, pháp luật và hướng dẫn kỹ thuật đồng bộ, dựa trên các kết quả nghiên cứu khoa học mới nhất về sản xuất, buôn bán, sử dụng sản phẩm nhựa, tái chế, tái sử dụng và xử lý rác thải nhựa theo hướng nêu trên.

Vinh Quang - Hùng Võ