Giáo sư Trần Quốc Vượng: Trí tuệ lớn khai mở tư duy Hà Nội

Tri ân một học giả lớn, một nhân cách trí thức tiêu biểu

Phát biểu khai mạc hội thảo, PGS.TS Đỗ Hồng Cường – Hiệu trưởng Trường Đại học Thủ đô Hà Nội nhấn mạnh, dù đã hai thập kỷ trôi qua kể từ ngày Giáo sư Trần Quốc Vượng qua đời, song di sản học thuật, tư tưởng khoa học và nhân cách trí thức của ông vẫn hiện diện bền bỉ trong đời sống nghiên cứu và giáo dục Việt Nam. Giáo sư là nhà khoa học có chiều sâu tri thức, bản lĩnh học thuật và tinh thần dấn thân, để lại dấu ấn sâu đậm trong nhiều lĩnh vực như sử học, khảo cổ học, dân tộc học và văn hóa học.

PGS.TS Đỗ Hồng Cường – Hiệu trưởng Trường Đại học Thủ đô Hà Nội phát biểu

Theo PGS.TS Đỗ Hồng Cường, ở Giáo sư Trần Quốc Vượng, khoa học không chỉ là nghề nghiệp mà còn là một cách sống, một trách nhiệm công dân và một sứ mệnh văn hóa. Hội thảo là dịp để các thế hệ hôm nay cùng tri ân, nhìn lại và tiếp nối những giá trị tư tưởng mà ông đã bền bỉ kiến tạo suốt cuộc đời khoa học của mình.

Đặc biệt, đối với Thăng Long – Hà Nội, Giáo sư Trần Quốc Vượng được khẳng định là người khai mở một hệ hình tư duy khoa học mới, đặt nền móng cho sự hình thành và phát triển của Hà Nội học hiện đại. Ông tiếp cận Hà Nội như một chỉnh thể sống, nơi lịch sử, không gian, văn hóa và con người đan cài trong các lớp trầm tích của đất – nước – ký ức – thời gian.

Hội thảo được kỳ vọng tiếp tục làm sáng rõ tầm vóc, di sản tư tưởng của Giáo sư Trần Quốc Vượng, đồng thời mở ra những gợi mở khoa học mới cho Hà Nội học trong thế kỷ XXI.

PGS.TS Đỗ Hồng Cường cho rằng, tư tưởng khoa học của Giáo sư Trần Quốc Vượng không chỉ có giá trị học thuật mà còn mang ý nghĩa định hướng lâu dài cho công tác bảo tồn di sản, phát triển đô thị và xây dựng bản sắc Thăng Long – Hà Nội trong bối cảnh đương đại. Việc tổ chức hội thảo cũng thể hiện rõ cam kết học thuật và trách nhiệm xã hội của Trường Đại học Thủ đô Hà Nội trong nghiên cứu, đào tạo và lan tỏa các giá trị Hà Nội học, góp phần thực hiện hiệu quả Chương trình số 06-CTr/TU của Thành ủy Hà Nội về phát triển văn hóa và xây dựng người Hà Nội thanh lịch, văn minh.

Người “bắt hồn” lịch sử và khai sáng Hà Nội học

Không chỉ là một học giả uyên bác, Giáo sư Trần Quốc Vượng còn được giới nghiên cứu nhìn nhận như một mẫu hình hiếm có của khoa học liên ngành hiện đại. Trong tham luận tại hội thảo, GS.TS.NGND Nguyễn Quang Ngọc – Phó Chủ tịch Hội Khoa học Lịch sử Việt Nam, người học trò gắn bó với Giáo sư Trần Quốc Vượng từ những ngày đầu bước vào giảng đường, đã dành nhiều thời gian chia sẻ những ký ức sâu sắc và những đánh giá toàn diện về tầm vóc khoa học của người thầy.

GS.TS.NGND Nguyễn Quang Ngọc – Phó Chủ tịch Hội Khoa học Lịch sử Việt Nam phát biểu tại Hội thảo

Theo GS Nguyễn Quang Ngọc, Giáo sư Trần Quốc Vượng là học giả xuất chúng của nửa sau thế kỷ XX, với tri thức bao trùm nhiều lĩnh vực từ lịch sử, khảo cổ, văn hóa, địa lý học lịch sử cho tới cả khoa học dự báo. Những bài giảng của ông, dù là trong giảng đường hay ngoài thực địa, đều có sức cuốn hút đặc biệt, bởi cách tiếp cận luôn dẫn dắt người nghe đi đến tận cùng của sự thật lịch sử. “Bất cứ ai từng được nghe thầy nói, đều bị thầy ‘bắt hồn’, không phải bằng những điều huyền bí, mà bằng niềm tin khoa học được xây dựng từ sự thật, nói đúng, nói rõ và nói hết sự thật”, GS Nguyễn Quang Ngọc nhấn mạnh.

Hà Nội – Thăng Long là không gian học thuật trung tâm trong sự nghiệp nghiên cứu của Giáo sư Trần Quốc Vượng. Từ cuối những năm 1950, ông đã lựa chọn Hà Nội làm địa bàn trọng điểm để triển khai các nghiên cứu Cổ sử Việt Nam theo hướng tổng hợp liên ngành. Các công trình về địa lý học lịch sử, về các trung tâm chính trị cổ đại, đặc biệt là kinh thành Cổ Loa, đã góp phần khẳng định Hà Nội không chỉ là một đô thị hành chính, mà là nơi hội tụ, kết tinh và lan tỏa những giá trị căn cốt của văn minh Việt Nam. Thống kê cho thấy, trong giai đoạn 1959–2005, Giáo sư Trần Quốc Vượng có tới 71 công trình lớn nhỏ về Hà Nội, trong đó nhiều công trình được coi là nền tảng cho việc hình thành một ngành học mới.

Tiếp nối dòng mạch tư tưởng đó, tham luận của TS Bùi Văn Tuấn – Viện Hà Nội học và Đào tạo quốc tế, Trường Đại học Thủ đô Hà Nội đã làm rõ vai trò của Giáo sư Trần Quốc Vượng như người đặt nền móng tri thức cho tư duy đô thị học Thăng Long – Hà Nội theo đúng tinh thần Hà Nội học liên ngành. Theo TS Bùi Văn Tuấn, Giáo sư là người tích hợp nhuần nhuyễn các phương pháp và hệ hình nhận thức của lịch sử, khảo cổ học, địa lý, địa mạo, văn hóa học và dân gian học vào một chỉnh thể phân tích thống nhất.

Các đại biểu tham luận tại Hội thảo

Với Giáo sư Trần Quốc Vượng, đô thị không chỉ là không gian kiến trúc hay đơn vị hành chính, mà là một “sinh thể văn hóa – lịch sử”, vận động qua thời gian, mang cấu trúc nhiều tầng và những mã văn hóa đặc thù. Những phát hiện của ông, từ địa văn hóa Thăng Long, cấu trúc thủy văn chi phối hình thái đô thị, vai trò tâm linh địa mạch của Long Đỗ – Núi Nùng, cho đến cơ chế vận hành của phố – làng – chợ và hình tượng người Tràng An, đã tạo nên một khung lý thuyết bền vững để hiểu Hà Nội như một hệ thống văn hóa phức hợp.

Các luận điểm đó, theo TS Bùi Văn Tuấn, không chỉ làm sâu sắc thêm nhận thức về lịch sử, văn hóa Thăng Long, mà còn mở ra nhiều gợi ý thực tiễn cho quy hoạch đô thị đương đại, đặc biệt trong bảo tồn di sản sống, tái thiết không gian sinh thái, văn hóa, phát triển công nghiệp sáng tạo và xây dựng bản sắc đô thị trong bối cảnh toàn cầu hóa. Như chính Giáo sư Trần Quốc Vượng từng chia sẻ, tri thức ông dành cho Hà Nội là “một phần nợ nguồn” của đời mình – một mạch nguồn tư tưởng vẫn đang tiếp tục soi đường cho hành trình phát triển bền vững của Thủ đô hôm nay và mai sau.

Đình Trung