Sông Hồng - dòng sông có tuổi đời ngàn năm đóng vai trò đặc biệt quan trọng trong tiến trình lịch sử của Thủ đô Hà Nội, gắn với sự hình thành nền văn minh sông Hồng, kiến tạo nên giá trị văn hóa của các kinh đô, triều đại từ những ngày đầu dựng nước. Từ dòng chảy sông Hồng, tinh hoa hồn Việt được kết tinh, hội tụ và lan tỏa và trở thành biểu tượng cho một Thủ đô văn hiến và giàu bản sắc.

Những bãi bồi ven sông dần hình thành, trở thành điểm tụ cư, hình thành nên các làng xóm.

Trên đất nước ta, hai con sông lớn nhất là sông Hồng ở miền Bắc và sông Cửu Long ở miền Nam. Riêng sông Hồng chính là cái nôi của sức sống Việt, nơi sinh ra nền văn minh Việt cổ - còn gọi là văn minh sông Hồng, văn minh Đông Sơn, hay văn minh Văn Lang - Âu Lạc. Dù tên gọi có khác nhau song đó vẫn là một nền văn minh thống nhất, gắn liền với thời kỳ dựng nước đầu tiên của dân tộc. Trước đây, người Việt cổ sống chủ yếu ở vùng núi và hang động. Khi biển thoái, vùng Đồng bằng sông Hồng dần lộ ra, con người bắt đầu tiến xuống khai phá. Có thể thấy, thiên nhiên đã tạo nên sự kỳ vĩ nhưng cũng đầy khắc nghiệt.

GS.TS Nguyễn Quang Ngọc - Phó Chủ tịch Hội Khoa học Lịch sử Việt Nam.

Sông Hồng được coi là một trong những dòng sông hung dữ nhất thế giới. Hợp lưu của ba con sông lớn (sông Hồng, sông Đà, sông Lô) đổ về Việt Trì với độ chênh lên tới 7 mét, tạo ra dòng chảy cực mạnh. Thế nhưng, tổ tiên ta đã chọn nơi đây để xây dựng nền nông nghiệp lúa nước - một quyết định đầy thách thức trong điều kiện khí hậu nhiệt đới nắng nóng, mưa lũ thất thường. Cây lúa nước đòi hỏi kỹ thuật canh tác tinh tế: Phải kiểm soát nước như một nghệ thuật - không quá nhiều, không quá ít.

Để tồn tại, người Việt cổ phải bám vào các gờ đất cao ven sông, đồng thời xây dựng hệ thống thủy lợi để khai phá đồng bằng. Những bãi bồi ven sông dần hình thành, trở thành điểm tụ cư đầu tiên, hình thành nên các làng xóm – "đất lành chim đậu" của nền văn minh lúa nước. Các di chỉ khảo cổ từ Phùng Nguyên, Đồng Đậu, Gò Mun đến Đông Sơn đều tập trung dọc sông Hồng, trong đó Hà Nội là địa bàn trung tâm. Đoạn sông chảy qua Hà Nội dài hàng trăm km, từ Bạch Hạc (Việt Trì) xuống đến Phú Xuyên, là nơi lưu giữ dấu tích rõ nét nhất của quá trình định cư và phát triển nông nghiệp. Như vậy, sông Hồng không chỉ là dòng chảy địa lý, mà còn là dòng chảy văn hóa, nuôi dưỡng sức sống bền bỉ của dân tộc. Hà Nội, từ nghìn xưa đến nay, luôn là trái tim của dòng chảy ấy – nơi kết tinh, hội tụ và lan tỏa những giá trị làm nên sức mạnh Việt Nam.

Khi nghiên cứu các di chỉ khảo cổ dọc lưu vực sông Hồng, chúng ta có thể thấy rõ quá trình phát triển liên tục của người Việt cổ. Tiêu biểu nhất phải kể đến khu vực Cổ Loa và Đình Tràng (Dục Tú) - nơi lưu giữ những tầng văn hóa khảo cổ hoàn chỉnh nhất. Năm 1970, khi tham gia khai quật tại Đình Tràng (Dục Tú, Đông Anh), chúng tôi đã phát hiện một di chỉ đặc biệt với 4 tầng văn hóa chồng lớp rõ rệt: Lớp dưới cùng (Phùng Nguyên) có niên đại khoảng 4.000 - 3.500 năm trước. Lớp Đồng Đậu có niên đại khoảng 3.500 - 3.000 năm trước; Lớp Gò Mun (3.000 - 2.700 năm trước); Lớp Đông Sơn (trên cùng) hình thành khoảng 2.700 năm trước đến thời kỳ Đông Dương.

Đền Cổ Loa - Ngồi đền cổ linh thiêng tại Kinh đô nước Âu Lạc xưa.

Sự phân tầng này chứng minh người Việt cổ đã sinh sống liên tục tại đây suốt 4 thiên niên kỷ, từ thời kỳ tiền sử cho đến ngày nay. Đây chính bằng chứng rõ rệt nhất về hình ảnh người Hà Nội cổ xưa - một cộng đồng cư dân ổn định, bền vững. Cùng với Đình Tràng, Cổ Loa (xã Đông Anh) thuộc trục sông Hồng là một trung tâm dân cư - văn hóa đặc biệt quan trọng. Nơi đây không chỉ gắn liền với truyền thuyết An Dương Vương xây thành ốc, mà còn là bằng chứng sống động về kỹ thuật xây dựng đô thị cổ (hệ thống thành lũy đồng tâm) và trình độ phát triển vượt bậc của văn minh Đông Sơn.

Gần đây, Hà Nội đã xếp hạng di chỉ Vườn Chuối (Hoài Đức) - nơi phát hiện hàng trăm ngôi mộ cổ từ thời tiền Đông Sơn đến Đông Sơn. Điều này khẳng định đây từng là khu dân cư lớn của người Việt cổ và là minh chứng cho quá trình định cư lâu dài ven sông Hồng. Những câu chuyện như Sơn Tinh - Thủy Tinh (gắn với núi Tản - sông Đà) hay Chử Đồng Tử - Tiên Dung (vùng Đầm Dạ Trạch) không đơn thuần là huyền thoại. Chúng phản ánh khát vọng chế ngự thiên nhiên (đắp đê, trị thủy) và tinh thần sáng tạo văn hóa trong buổi đầu dựng nước. Hay chuyện Hai Bà Trưng phất cờ khởi nghĩa; Ngô Quyền xưng Vương, lập ra nhà Ngô, chọn Cổ Loa làm kinh đô, tạo nên bước ngoặt vĩ đại của lịch sử chấm dứt hoàn toàn thời kỳ Bắc thuộc kéo dài hơn 1.000 năm; hay Lý Công Uẩn rời đô từ Hoa Lư, định đô tại Thăng Long đều cho thấy vị thế của sông Hồng và khát vọng định hình bản sắc của Hà Nội gắn với dòng sông Mẹ.

Từ Cổ Loa, Đình Tràng đến Vườn Chuối, các di chỉ khảo cổ dọc sông Hồng đã vẽ nên bức tranh toàn cảnh về sự phát triển liên tục của cư dân Việt cổ, quá trình hình thành nền văn minh lúa nước với kỹ thuật thủy lợi đặc sắc và bản sắc văn hóa bền vững - nền tảng cho Hà Nội ngàn năm văn hiến. Những phát hiện này không chỉ có giá trị học thuật, mà còn khẳng định: Sông Hồng chính là cái nôi nuôi dưỡng tinh thần Việt.

Trống đồng Hoàng Hạ - một dấu ấn văn hóa Đông Sơn ở Hà Nội.

Chúng ta đã tìm thấy những dấu tích đặc trưng nhất của thời kỳ dựng nước đầu tiên qua nền văn hóa Đông Sơn, mà tiêu biểu nhất chính là những chiếc trống đồng Ngọc Lũ, Hoàng Hạ - những kiệt tác được phát hiện ngay bên bờ sông Hồng. Trống đồng Ngọc Lũ (tìm thấy ở Duy Tiên, nay thuộc Hà Nam) và Hoàng Hạ (Hà Nội) không chỉ là biểu tượng nghệ thuật đỉnh cao, mà còn phản ánh trình độ kỹ thuật, tư duy thẩm mỹ và đời sống tinh thần của người Việt cổ. Đặc biệt, hàng loạt mộ thuyền Đông Sơn được phát hiện ở Phú Xuyên, ven sông Tô Lịch và nhiều khu vực khác dọc sông Hồng đã chứng minh tầm quan trọng của giao thông đường thủy và hoạt động thương mại thời bấy giờ trên sông Hồng.

Có thể nói, sông Hồng chính là "động mạch chủ" của nền văn minh lúa nước, nơi diễn ra mọi hoạt động sinh kế, giao thương và văn hóa của cư dân Việt cổ. Từ đây, những giá trị lịch sử - văn hóa đầu tiên được hình thành, trở thành nền tảng cho sự ra đời của nhà nước sơ khai và văn minh sông Hồng - khởi nguồn của bản sắc Việt. Khi bị phương Bắc đô hộ, chính vùng đất này đã trở thành "pháo đài" chống đồng hóa kiên cường nhất. Nơi đây không chỉ hứng chịu ách cai trị hà khắc nhất, mà cũng là nơi khởi phát những cuộc khởi nghĩa đầu tiên, rèn luyện nên tinh thần bất khuất và lòng yêu nước - những phẩm chất làm nên cốt cách của người Hà Nội, và trở thành biểu tượng cho khí chất con người Việt Nam. Như vậy, sông Hồng không chỉ nuôi dưỡng nền văn minh dựng nước, mà còn là dòng chảy lịch sử gắn liền với hành trình giữ nước của dân tộc.

Trong Đề cương Văn hóa Việt Nam (1943) của đồng chí Trường Chinh, vai trò đặc biệt của văn hóa đã được khẳng định. Điều này càng được minh chứng rõ hơn qua Cách mạng Tháng Tám - một sự kiện long trời lở đất, mở ra kỷ nguyên mới trong lịch sử dân tộc Việt Nam. Nhìn vào cốt lõi, có thể thấy yếu tố căn bản nhất chính là việc khơi dậy và phát huy sức mạnh văn hóa.

Năm 1941, khi Bác Hồ trở về nước và viết “Lịch sử nước ta”, Người đã nhấn mạnh: “Dân ta phải biết sử ta/ Cho tường gốc tích nước nhà Việt Nam”. Điều này cho thấy, để làm nên một cuộc cách mạng vĩ đại, người dân phải thấu hiểu cội nguồn lịch sử và văn hóa dân tộc. Chỉ khi có được nhận thức sâu sắc về truyền thống, con người mới có đủ sức mạnh, dũng khí và quyết tâm để làm nên những kỳ tích thay đổi vận mệnh đất nước.

Bác Hồ từng nói: "Dân ta chỉ một chữ "đồng" - đồng tâm, đồng sức, đồng lòng, đồng minh. Lịch sử Việt Nam chỉ có một chữ, đó là chữ 'đồng', không có gì khác". Do đó, Bác nhấn mạnh rằng đoàn kết, tập hợp lực lượng và huy động tối đa nguồn lực từ lịch sử, văn hóa chính là sức mạnh lớn nhất giúp đất nước hoàn thành mục tiêu cốt lõi: "Dân tộc, dân chủ", để xây dựng một quốc gia văn minh, thống nhất.

Kể từ năm 1986, Hà Nội đã đi đầu trong việc khai thác nguồn lực văn hóa để phát triển đất nước. Đặc biệt, thực hiện Nghị quyết số 33-NQ/TW của Ban Chấp hành Trung ương Đảng (khóa XI) về “Xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước”, Hà Nội đã chứng minh được mảnh đất nghìn năm văn hiến chính là nơi hội tụ tinh hoa dân tộc, kết tinh những giá trị cốt lõi của quốc gia, đồng thời lan tỏa sức mạnh ấy ra cả nước. Đó chính là sức mạnh của văn hóa - vừa hội tụ, vừa kết tinh, vừa lan tỏa. Hà Nội có lợi thế đặc biệt để huy động mọi nguồn lực phát triển, và nền tảng sâu xa của những nguồn lực ấy chính là dòng sông Hồng với trầm tích lịch sử nghìn năm và hàng ngàn di tích, di sản 2 bên sông. Đó là “nguồn lực” nội sinh của Hà Nội.

Nghị quyết Đại hội lần thứ XVII Đảng bộ Hà Nội, nhiệm kỳ 2020 - 2025 khẳng định quan điểm: “Đưa văn hóa và con người Hà Nội thực sự trở thành giá trị tinh thần to lớn, nguồn lực nội sinh quan trọng quyết định sự phát triển bền vững Thủ đô”. Với “kim chỉ nam đó”, Chương trình số 06-CTr/TU ngày 17/3/2021 của Thành ủy về “Phát triển văn hóa; nâng cao chất lượng nguồn nhân lực; xây dựng người Hà Nội thanh lịch, văn minh giai đoạn 2021 - 2025” đã quán triệt sâu sắc quan điểm, chủ trương của Đảng về phát triển văn hóa, coi văn hóa là nền tảng, là mục tiêu, động lực, nguồn lực và sức mạnh nội sinh của sự phát triển bền vững của Thủ đô.

Tiếp đó, Thành ủy ban hành Nghị quyết số 09-NQ/TU ngày 22/2/2022 về “Phát triển công nghiệp văn hóa trên địa bàn Thủ đô giai đoạn 2021 - 2025, định hướng đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045”. Đây được coi là bước đột phá trong phát triển Thủ đô, coi văn hóa phải được đặt ngang hàng với kinh tế; khẳng định vị trí, vai trò và đóng góp quan trọng của văn hóa trong phát triển kinh tế - xã hội, bảo đảm quốc phòng, an ninh của Thủ đô, từ đó, khai thác và phát huy các nguồn lực của Hà Nội, trong đó có những giá trị văn hóa Thăng Long được hình thành và kết tinh từ dòng chảy sông Hồng.

(Còn nữa)

*GS.TS.NGND Nguyễn Quang Ngọc hiện là Phó Chủ tịch Hội Khoa học Lịch sử Việt Nam, nguyên Giám đốc Trung tâm Hà Nội học và Phát triển Thủ đô. Ông là chủ biên của hàng chục bộ sách như: Định Đô thăng Long - Tầm nhìn thiên niên kỷ ra mắt năm 2020 nhân kỷ niệm 1010 năm Lý Thái Tổ định đô Thăng Long; Không gian khu Trung tâm Hoàng thành Thăng Long: Tư liệu và nhận thức (2016); Bách khoa thư Hà Nội (phần mở rộng 2017)...